รูปพระสมเด็จวัดระฆังพิมพ์ใหญ่แม่พิมพ์เดียวกันอยู่ในหนังสือ "เบญจภาคี" เล่มใหญ่ปกแข็งหน้า ๑๐๑ เล่มเล็กปกอ่อนหน้า ๑๑๕ ------ เรื่องใหญ่จึงมีหัวข้อสำหรับการพิจารณามาก ------ การศึกษาสิ่งที่มีปรากฎในพระสมเด็จฯทุกองค์จะทำให้เกิดความมั่นใจในการพิจารณาทั้งในวันนี้และวันข้างหน้า ---- สิ่งที่ครอบคลุมในการพิจารณาซึ่งมีในพระสมเด็จวัดระฆังและบางขุนพรหมทุกองค์มี ๒ อย่างคือ (๑)ศิลปการออกแบบและฝีมือการทำแม่พิมพ์ของหลวงวิจารณ์เจียรนัย (ช่างทองหลวงในราชสำนักรัชกาลที่ ๔) ที่ครอบคลุมทุกพิมพ์ทรงและทุกแม่พิมพ์ของแต่ละพิมพ์ทรง ห้าพิมพ์ทรงที่เหมือนกันทั้งของวัดระฆังและบางขุนพรหมได้แก่ พิมพ์ทรงพระประธานหรือพิมพ์ใหญ่ พิมพ์ทรงเจดีย์ พิมพ์ทรงฐานแซม พิมพ์ทรงเกศบัวตูม พิมพ์ทรงปรกโพธิ์ ของบางขุนพรหมมีเพิ่มอีกสามพิมพ์ทรงได้แก่ พิมพ์ทรงเส้นด้าย พิมพ์ทรงสังฆาฏิและพิมพ์ทรงฐานคู่ ส่วนพิมพ์ทรงเศียรบาตรอกครุฑไม่ใช่งานของหลวงวิจารณ์เจียรนัย (๒)ปูน (หมายถึงเฉพาะปูนไม่รวมมวลสาร) ครอบคลุมทุกเนื้อได้แก่ เนื้อเกสรดอกไม้ เนื้อกระแจะจันทน์ เนื้อปูนนุ่ม เนื้อกระยาสารท เนื้อขนมตุ๊บตั๊บและเนื้อปูนแกร่ง หมายความว่าทุกเนื้อมีปูนอย่างเดียวกัน ในเรื่องของเนื้อไม่มีอะไรที่หนักแน่นและทรงอิทธิพลเท่ากับคำว่าปูนของวัดระฆัง ถ้าปูนไม่ใช่ย่อมไม่ใช่พระสมเด็จวัดระฆังหรือบางขุนพรหม ---- การศึกษา ดูและพิจารณาสิ่งที่ครอบคลุมซึ่งมีปรากฏในพระสมเด็จทุกองค์จะได้ผลการพิจารณาที่แน่นอน ไม่ต่างกัน ได้ผลดีเหมือนกันทุกองค์ ---- การออกแบบและทำแม่พิมพ์ของหลวงวิจารณ์เจียรนัยเป็นลักษณะเฉพาะตัว ไม่มีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกับช่างคนใด หรือเหล่าใด เช่น ช่างสิบหมู่ (ปัจจุบันคือกรมศิลปากร) ช่างชาวบ้าบ ช่างที่เป็นข้าราชการอื่นๆ พระสมเด็จที่สร้างจากแม่พิมพ์ของหลวงวิจารณ์เจียรนัยเป็นพระสมเด็จพิมพ์นิยมและมีราคาแพงทุกยุคทุกสมัย มีประวัติที่สามารถสืบสาวได้ ซึ่งมีผลต่อความศรัทธาเชื่อถือและค่านิยม ------------------------- หัวข้อหลักในการพิจารณาศิลปของหลวงวิจารณ์เจียรนัย -- (๑)ต้องได้ดูและสังเกตพระแท้องค์จริง หรือรูปภาพพระแท้ เปรียบเสมือนว่า การที่จะรู้ว่าใครร้องเพลงเพราะหรือไม่ต้องได้ฟังคนๆนั้นร้องเพลง วาดรูปสวยหรือไม่ต้องได้ดูรูปที่คนๆนั้นวาดก่อน ไม่อาจคิดและตัดสินเอาเองก่อนได้ -- (๒)ถ้าลากเส้นจากจุดกึ่งกลางลงมาแบ่งพระออกเป็นซีกซ้ายและซีกขวา ส่วนต่างๆในซีกซ้ายจะต่างจากในซีกขวา ไม่มากก็น้อย เช่น หัวเข่าซ้าย/หัวเข่าขวา แขนซ้าย/แขนขวา ซอกแขนซ้าย/ซอกแขนขวา ฯลฯ ความต่างกันนี้เกิดจากความตั้งใจของผู้ออกแบบ การที่จะนำข้อมูลความต่างกันทางซ้ายและขวาไปประกอบการพิจารณานั้น ต้องรู้ว่าต่างกันอย่างไร แค่ไหน พระเลียนแบบก็ทำต่างเหมือนกันแต่ไม่เหมือนในพระแท้ ความชำนาญและความเชี่ยวชาญอยู่ที่การรู้ความต่าง(สารพัดอย่าง)นี้ด้วย -- (๓)พระสมเด็จวัดระฆังและบางขุนพรหมมีหลายขนาด โดยทั่วไปคือใหญ่ กลาง เล็ก อาจพบที่มีขนาดใหญ่หรือเล็กกว่าปกติที่เคยพบเห็นแต่พิมพ์ดูดี ควรตรวจสอบและพิจารณาในเรื่องศิลปและปูน จะช่วยในการตัดสินได้ -- (๔) 'มากเกินไปหรือน้อยเกินไป' ของทุกเรื่องเป็นสิ่งไม่ปกติ ส่อไปในทางเป็นพระล้อพิมพ์หรือพระเลียนแบบ เช่น ไหล่หนาเกินไป แขนลีบเกินไป ฐานใหญ่เกินไป ระยะห่างระหว่างฐานแคบเกินไป ใบหน้ายาวเกินไป ฯลฯ ความพอดีหรือที่เป็นของพระแท้ (ไม่มากหรือน้อยไป) จะรู้ได้จากการได้ดูพระองค์จริงหรือรูปภาพพระแท้มามาก หากได้ดูมากๆแล้วส่วนใหญ่จะรู้ในทันทีที่เห็น -- (๕) "ขนาดของทุกส่วนเป็นเรื่องสำคัญ" จะละเว้นหรือไม่สังเกตดูส่วนใดส่วนหนึ่งไม่ได้ เพราะขนาดของทุกส่วนเกิดจากความตั้งใจของผู้ออกแบบ ขนาดที่ผิดไปคือปัญหาที่ต้องหาคำตอบว่าเกิดจากอะไร หาไม่ได้คือวาง-หยุดไว้ก่อน ขนาดมีสองอย่างคือ ก)ขนาดที่เป็นระยะ - มิลลิเมตร เซนติเมตร ข)ขนาดที่เป็นองศาของมุม เช่น ความลาด ความเอียง ความชัน ความดิ่ง อุปกรณ์ที่ใช้คือไม้บรรทัด ไม้โปรแทรกเตอร์ บางอย่างที่ไม่สามารถวัดได้ต้องกะเอาเอง เช่น เอียงประมาณ ๖๐ องศา หรือเอียงประมาณ ๘๐ องศาเกือบเป็นมุมฉาก วัดและกะขนาดบ่อยๆจะเกิดความคุ้นตาและชำนาญ -- (๖)ส่วนสัดเป็นสิ่งสำคัญที่ทำให้พระสมเด็จมีความงดงาม สวยประทับใจกว่าพระสมเด็จอื่นๆทุกวัดรวมทั้งพระเลียนแบบ พุทธลักษณะมีขนาดและส่วนสัดใกล้เคียงกับของคนจริง ในเรื่องส่วนสัดมีระยะที่จะวัดได้เหมือนกัน เช่น ระยะจากเส้นซุ้มล่างถึงใต้ตัก และถึงใบหน้า การดูส่วนสัดควรใช้กล้องที่ขยายไม่มากเพื่อดูโครงสร้างได้ หลายส่วนของโครงสร้างเป็นแนวที่เอียง กล้องมีกำลังขยายมากใช้ดูไม่ได้ผลดี -- (๗)มีลักษณะย่อยๆอีกมากที่ต้องสังเกตดู เช่น แนวระหว่างหัวไหล่ (บางแม่พิมพ์เป็นแอ่งกะทะลึก ของบางแม่พิมพ์ตื้นหรือไม่มี) ความโค้งมนของใบหน้า ได้แก่ แบบผลมะตูม แบบป้อม แบบเสี้ยม แบบรูปไข่ ความโค้งของหัวไหล่แต่ละพิมพ์ทรงไม่เหมือนกัน ลำตัวมีแบบผาย แบบกึ่งผาย แบบตัววี ฯลฯ ลักษณะยิบย่อยมากมายเหล่านี้เป็นองค์ประกอบที่ทำให้เกืดเป็นพระที่สวยงาม หลายอย่างมีส่วนสำคัญในการพิจารณาตัดสิน -- (๘)ความประณีตเป็นเอกลักษณ์สำคัญอย่างหนึ่งในงานของหลวงวิจารณ์เจียรนัย (ประณีตหมายความว่า ละเอียดลออ เรียบร้อยสวยงาม สุดบรรจง) ตัวอย่างความประณีตที่พบเห็นทั่วไป เช่น ความประณีตในการตัดเย็บเสื้อผ้าหรู กระเป๋าถือหรู การทอผ้าไหม การทำเครื่องประดับ เป็นต้น ผู้ที่เป็นช่างทองหลวงในราชสำนักต้องมีความประณีตเหนือคนอื่นแน่นอน และสามารถบอกได้ว่าอะไรสวย อะไรไม่สวย -- (๙)การดู สังเกตและพิจารณาจริงมีรายละเอียดกว่านี้มาก ซึ่งจะสังเกตได้จากพระแท้องค์จริงและรูปภาพพระแท้ และจดจำไปเป็นแนวทางของตนเอง อาจเหมือนบ้างหรือไม่เหมือนบ้างกับของคนอื่น เรื่องที่สำคัญคือต้องมีประโยชน์และสามารถนำไปสู่เป้าหมายคือพระแท้ได้เหมือนกัน -- (๑๐)ศิลปครอบคลุมเรื่องพิมพ์ แต่การดูพิมพ์พระสมเด็จหลายสิบปีมานี้มักจะดูแต่ตำหนิหรือจุดสังเกต ดูลักษณะต่างๆที่ไม่ได้เกิดจากแม่พิมพ์ เช่น ดูขอบข้าง รอยบนด้านหลัง ซึ่งไม่ละเอียดและมีข้อมูลมากพอที่จะทำให้รู้ถึงศิลปของคนๆหนึ่ง ซึ่งเป็นสิ่งสำคัญที่จะทำให้เกิดความหมดจด (clearly) ในการตัดสิน