พระรอด พิมพ์ตื้น เซียนอาวุโสที่ท่าพระจันทร์ท่านหนึ่งให้ข้อสังเกตว่า ส่วนต่างๆในพระรอดพิมพ์ตื้นไม่ค่อยชัด แต่ที่พระพักตร์จะชัดกว่าส่วนอื่น พระนางพญาถูกทาเคลือบด้วยของเหลวสีดำๆชนิดหนึ่ง (สันนิษฐานว่าเป็นยางไม้) ช่วยรักษาผิวและเนื้อได้ดี พบในพระหลายองค์ ข้อสังเกตลักษณะที่พบเห็นเสมอ - พระนางพญากรุวัดนางพญามี "พระกรรณยาวและด้านบนเอนเฉียงออกข้าง" เหมือนบายศรี ปลายพระกรรณด้านบนมักถูกตัดจากการตัดขอบข้าง (พระกรุวัดนางพญา พระกรรณไม่สั้น) พระสมเด็จบางขุนพรหม ลงรักบางๆและรักหลุดออกเกือบทั้งหมด (รูปพระสมเด็จฯ พิมพ์ทรงเจดีย์แม่พิมพ์เดียวกันอยู่ในหนังสือ"เบญจภาคี" เล่มใหญ่ปกแข็งหน้า ๒๘๓ เล่มเล็กปกอ่อนหน้า ๕๙) Pra rod wat mahawan pim tuen. Pra somdej bangkhunprom wat mai-amatarod pim songjedi (prasomdet). Pra nangphya wat nangphya pim oknoonlek. ------- Tip สำหรับผู้เริ่มศึกษาพระสมเด็จฯ ----- "วิธีการดูพระสมเด็จฯแบบก้าวหน้า - Advance method" ----- เป็นการดูที่มีเหตุผล หาข้อมูลที่น่าเชื่อถือได้ และสรุปผลได้ชัดเจนที่สุด คือการดู ๑.พิมพ์ ๒.เนื้อ ๓.ธรรมชาติและความเก่า ๔.ศิลปการออกแบบและแกะเพื่อทำแม่พิมพ์(ของหลวงวิจารณ์เจียรนัย) ๕.หลักการพระที่เหมือนกันเป็นพระที่สร้างจากแม่พิมพ์อันเดียวกัน (หรือพระที่สร้างจากแม่พิมพ์อันเดียวกันย่อมเหมือนกัน) ----- ข้อสังเกตบางประการในการดูแต่ละอย่างมีดังนี้ :- (๑)พิมพ์ --- ก)พระสมเด็จวัดระฆังฯมี ๕ พิมพ์ทรง พระสมเด็จบางขุนพรหมมี ๙ พิมพ์ทรง(๕ พิมพ์ทรงเหมือนกับของวัดระฆังฯ) แต่ละพิมพ์ทรงแยกเป็นหลายแบบพิมพ์ซึ่งมี "ขนาด" ต่างกัน หมายความว่าพระสมเด็จวัดระฆังฯและบางขุนพรหมไม่ได้มีขนาดเดียว (เรื่องนี้แทบไม่มีใครพูดถึงและเอาใจใส่) ในการดูต้องพิจารณาเรื่องขนาดของพระและขนาดของแต่ละส่วนในพิมพ์ด้วย เช่น ขนาดของพระพักตร์ ฐาน วงแขน เส้นซุ้ม เป็นต้น เรื่อง "ขนาด" มีความสำคัญที่มองข้ามไม่ได้ ละเลยไม่ได้ ข)แม้จะมีหลายพิมพ์ทรงและหลายขนาด เช่น ใหญ่ กลาง เล็ก แต่จะมีศิลปการออกแบบและแกะแม่พิมพ์เหมือนกัน คล้ายกัน (หมายความว่าแต่ละพิมพ์ทรงมีลักษณะบางอย่างคล้ายกัน เช่น ความโค้งของเส้นซุ้มซ้าย - ขวา ความลึกของซอกแขนซ้าย - ขวา สัดส่วนและระยะห่างของฐาน(ทำนองช่องไฟ) เป็นต้น ลักษณะทางศิลปของแต่ละส่วนในพิมพ์นี้สามารถสังเกตเห็นได้ด้วยตา ดูออก ทำนองลายมือเขียนหนังสือ(ไม่ใช่ลายเซ็น)ของคนๆหนึ่ง การดูศิลปเป็นเรื่องควบคู่ไปกับการดูพิมพ์(โครงสร้าง ลักษณะของแต่ส่วนและขนาด) ----- (๒)เนื้อ --- ก)สสารหรือสิ่งที่มีในพระสมเด็จฯแท้ทุกองค์คือ "ปูน" ไม่รวมมวลสารใดๆ ตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบันไม่เคยมีใครสอน หรือชี้ให้ดูว่ามีมวลสารชนิดใด สีอะไร มีขนาดและรูปร่างอย่างไรที่สามารถใช้เป็นเครื่องตัดสินความเป็นพระสมเด็จฯแท้ได้ ข)ปูนของพระสมเด็จวัดระฆังฯและบางขุนพรหมเป็นปูนที่มีน้ำมันตังอิ๊วผสม ซึ่งมีลักษณะเหมือนวัตถุอื่นที่มีน้ำมันผสม ปนหรือแปดเปื้อนน้ำมัน คือไม่แห้งสนิทเหมือนปูนชนิดอื่น เช่น ปูนขาว ปูนปลาสเตอร์ ปูนซีเมนต์ จะมีความนุ่มและความฉ่ำปนอยู่ (แม้บางองค์จะมีน้อยแต่ยังสังเกตเห็นได้) และเป็นความนุ่มและฉ่ำในแบบฉบับของตัวเอง ไม่เหมือนปูนของพระกรุอื่น วัดอื่นและพระปลอมเลียนแบบ ตรียัมปวายใช้คำว่าเนื้อประเภทหนึกนุ่ม เนื้อประเภทหนึกแกร่ง (มีคำว่า หนึก) การศึกษาเรื่องปูนทำได้โดยการดูๆๆๆ สังเกตและจำ "ปูน"คือสิ่งสำคัญที่สุดในการดูเนื้อ ----- (๓)ธรรมชาติและความเก่า --- ก)ทั้งสองอย่างนี้ไม่ได้ใช้เพื่อตัดสินว่าเป็นพระสมเด็จฯแท้ เพราะพระแต่ละองค์ไม่ได้อยู่ในที่เดียวกัน สภาพแวดล้อมไม่เหมือนกัน เช่น ความร้อน ความชื้น ความอับ ฝุ่นละออง เป็นต้น การถูกจับสัมผัส หรือการแขวนต่างกัน เช่น ใส่ตลับอย่างดี แขวนเปิดหน้า-หลัง แขวนเป็นครั้งคราว แขวนทุกวันต่อเนื่องหลายปี เมื่อมีความแตกต่างของสภาวะย่อมไม่สามารถที่จะยึดเอาลักษณะใดลักษณะหนึ่งเป็นเครื่องตัดสินว่าเป็นพระแท้ได้ ธรรมชาติและความเก่าเป็นเพียงองค์ประกอบเพื่อสนับสนุนหรือช่วยในการพิจารณาเท่านั้น โดยไม่ขัดกับการพิจารณาอย่างอื่น ข)มีพระหลายองค์ที่เก่าเก็บ ไม่เคยมีการแขวนและแทบไม่มีการจับสัมผัสเลย การที่มีพระสมเด็จฯแท้หลงเหลือปะปนอยู่ในตลาดล่างเพราะดูความเก่าของพระสมเด็จฯเก่าเก็บกันไม่เป็น ไม่เคยเห็นว่าลักษณะจริงๆของพระเก่าเก็บเป็นอย่างไร พระที่ไม่ถูกจับสัมผัสหรือสัมผัสน้อยเป็นอย่างไร เรื่องนี้เป็นเคล็ดสำคัญที่เป็นประโยชน์มากที่สุดอย่างหนึ่ง (ช่วยให้หาพระสมเด็จฯแท้ได้ - แม้เพียงหนึ่งองค์ มีประโยชน์มากหรือน้อย ?) สมัยนี้ไม่มีใครพูด-สอนเรื่องพระสมเด็จฯเก่าเก็บ การทาด้วยของเหลว จุ่มในของเหลว หรือถูกเหงื่อทำให้ลักษณะที่แสดงว่าเก่าเก็บหายไป ----- (๔)ศิลปการออกแบบและแกะเพื่อทำแม่พิมพ์ของหลวงวิจารณ์เจียรนัย (ช่างทองหลวงในราชสำนักรัชกาลที่ ๔) --- ก)พระสมเด็จวัดระฆังฯและบางขุนพรหมเป็นพระเครื่องเพียงชนิดเดียวที่มีประวัติ มีการพูดและเขียนถึงผู้ออกแบบและทำแม่พิมพ์ ถ้าศึกษาจนเข้าใจในลักษณะงานของหลวงวิจารณ์เจียรนัยแล้วเป็นการง่ายที่จะพิจารณาพระ ใช้คัดพระออก หรือใช้เป็นเครื่องตัดสินความเป็นพระแท้ได้ การรู้และเข้าใจในศิลปของหลวงวิจารณ์เจียรนัยเป็น"เรื่องที่ได้เปรียบ" ข)ศิลปของผู้ที่ชำนาญหรือมีฝีมือในทางศิลปเป็นเอกลักษณ์ของแต่ละคน ทำนองลายมือเขียนหนังสือ การเลียนแบบอาจทำได้ใกล้เคียงบางจุดหรือบางอย่างแต่เลียนแบบให้เหมือนทุกอย่างไม่ได้ ค)พระสมเด็จที่ไม่สวยงาม ไม่มีความละเอียดประณีต อัปลักษณ์ไม่ใช่พระที่ทำจากแม่พิมพ์ของหลวงวิจารณ์เจียรนัย(ตัวจริง - ไม่ใช่ตัวปลอมแอบอ้าง) ถ้าเป็นคนทำงานหยาบ ไม่พิถีพิถัน ลวกๆ ทำแบบส่งเดชและไม่งามจะเป็นช่างทองหลวงในราชสำนักไม่ได้ พูดได้อีกอย่างหนึ่งว่าพระสมเด็จที่ไม่สวยงาม ขี้เหร่ไม่น่าแขวน ไม่ใช่พระสมเด็จวัดระฆังฯและบางขุนพรหมแท้ ง)ช่างทองไม่ใช่ช่างสิบหมู่ ----- (๕)พระสององค์ที่สร้างจากแม่พิมพ์อันเดียวกันย่อมเหมือนกัน เป็นเรื่องตายตัว (fixed) --- ก)ตั้งแต่ประมาณยี่สิบปีมาแล้วการพิมพ์มีความก้าวหน้ามากในเรื่องกระดาษ ภาพสีและโปรแกรมคอมพิวเตอร์ที่ใช้ การถ่ายรูปสีมีความชัด สีเพี้ยนน้อย ซึ่งเป็นประโยชน์มากที่จะนำมาใช้ในการพิจารณาพระสมเด็จฯ เรื่องที่ต้องเข้มงวดกวดขันคือจะต้องเป็นรูปภาพพระสมเด็จฯแท้เท่านั้น คนร้อยคนอาจมีความคิดเห็นต่างๆไม่เหมือนกันและความคิดเห็นอาจแปรเปลี่ยนไปได้ตามกาลเวลาและประสบการณ์ของแต่ละคน แต่รูปภาพพระแท้ "สำแดง" อย่างเดิม อย่างเดียวกันทุกวันเวลาและสถานที่ ตลอดไป ข)การพิจารณาว่าพระสมเด็จสององค์เป็นพระที่สร้างจากแม่พิมพ์อันเดียวกันหรือไม่นั้นมีรายละเอียดในการปฏิบัติ(คือตรวจ)มากและต้องทำด้วยความละเอียด ถึงจะเป็นพระที่ทำด้วยมือ (handmade) ก็สามารถพิจารณาได้อย่างถูกต้องชัดเจน ศึกษาก่อนดูพระได้ก่อน เหมือนกับการทำอย่างอื่นคือเริ่มก้าวที่หนึ่ง ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- เมื่อมาถึงปัจจุบันที่มีการหาข้อมูลความรู้ได้มากขึ้น การดูสามอย่างคือพิมพ์ เนื้อและธรรมชาติความเก่าเพื่อพิจารณาพระสมเด็จฯนั้นยังไม่ครบ มีอย่างอื่นที่จำเป็นต้องดูอีก เพื่อความกระจ่างชัดอย่างที่สุด แขวนได้อย่างมั่นใจและภาคภูมิที่สุด แน่นอนร้อยเปอร์เซ็นต์ว่าดู ๕ อย่างดีกว่าดู ๓ อย่าง